| Главная » Статьи » Мои статьи |
ЯРАН СУВАР – РАКЪИН СУВАР
| Лезги халкьдихъ милли суварар гзаф ава: «Цуьквер сувар», «Кьуьгъвер сувар» (Сифте ргал), «К1ару»… Амма виридалайни чаз сейли сувар Яран сувар я (йаран кхьенайт1а, гена дуьз тир, вучиз лагьайт1а ик1 кхьини гафунин суй къалурзавай лишан й хуьзва; и лишандик «экв, яр, ярувал», «хьун, аваз хьун» манаяр ква). Яр вичихъ гзаф манаяр авай гаф я. Лезги ч1ала и гафунихъ ихьтин манаяр ава: 1) яру тав; ярувал; 2) рагъ экъеч1дайла ва я рагъ ак1идайла цавун к1аниз ягъдай тав; 3) рагъ, ракъинин кьуьтхвер т1вар (йар – ра/й/); 4) иер, гуьрчег; иерди, гуьрчегди; 5) к1аниди, багьади, азизди; адахли; 6) лезги йикъарганда гатфарин варцарикай садан т1вар, (21 мартдилай 4 апрелдалди); 7) суварин йугъ; 8) расувал 9) йар алукьун (т1вет1велар куткун, ракъини кана яру хьун); 10) тарцин к1арасдин юкь; 11) яр, ярар йуьзуьр. Яр гаф са бязи т1варарикни ква: итимрин (Яр, Ярмет, Ярали, Ярам, Ярем…); папарин (Ярруш, Ярселем, Яргъед, Ярцуьк, Яргъвер, Ярчиг…); хуьрерин (Яргун, Ярагъ…); халкьарин (ярхул (яхул), ярк1ар, ракъиниз кап1завайбур лагьай ч1ал жезва). Хважамжамдал мад са т1вар ала: Яргъируш (Яргъан руш), яъни «Ракъинин руш». Яраб мад гьи ч1ала, лезги ч1ала хьиз, жуван кайванидин дидедиз «ярандиде» – «к1ани ярдин диде, к1анидан диде» лугьузват1а?! Им саки са гъезел я, манидин са ц1ар я! (Анжах, гьайиф хьи, вичиз ихьтин къешенг т1вар гайи езнедиз ярандидеди «йа, зине» (яъни «зи руш рекьяй акъудай фашал») лугьузва… Белки имни к1анивилин зарафатрай я жеди!). Яру ранг лезгийрин рик1 алай ранг я. Лезги кьисайри лугьузвайвал, дуьнйа яру яцран крчарал ала. Гьавиляй яру яцразни еке гьуьрмет ава. Яру яц ракъинин ярж я («яц» гафуна «яр» гаф ава: йац – йарц). Яру яц ракъиниз къурбанд язни гудай. Къурбанддиз акъуднавай яцран гарданда яру еб твадай, тук1вадалди вилик ам пудра кишдилай (гъуцарк1валелай) элкъуьрдай, адан як вири хуьруьз барабардаказ пайдай. Яру ранг уьмуьр тесниф хьунин, уьмуьр эркина хьунин лишан я. Яру ранг ивидин рангни я. Ивидал кьин кьадай. Ивияр акадарна стхавал кьабулдай. Ивидалди лянет чуьхуьдай. Яру ранг берекатдин, гуьзелвилин ва мердвилин лишан я. Свасан кьилелай яру шал – дуьгуьр – вегьиник адан «гуьзелвилел берекат къуй» лугьудай хьтин мана ква. Гъалиб хьана хтайдан ва я хъсан чав гваз хтайдан шивдин гарданда яру яйлух твадай. Лезги гамарин, гебейрин, кьаличайрин чешнейра яру рангар гзаф жеда. Дегь девиррин кьвет1ерин цларал ц1архнавай ч1угунар яру рангаринбур я. Яран сувар алукьдалди сад-кьве гьафте амаз гъилерин цамарихъ яру гъалар (ярудакайни лацудакай звер ганвай гъалар) акалдай. Яр алукьдалди вилик «яран кьалар» к1ват1дай. Яран (21 мартдин) йифен негъениз кьаларин тп1ихар къаварал акъуддай ва абур ирид чкадал пайна гьазурдай. Къавал ирид лаванни эцигдай. Йифиз вири хуьруь чпин лаванриз, кьалариз ц1аяр ягъдай. Ц1аяр гьак1ни куьчейра, гьаятра, варарал, майданрал ийидай. Йифиз къапар гатадай, къумпараяр, тфенгар ягъдай, гьар жуьредин ванер акъуддай. Ардавулар, малкамутар, къаракъулахар, гигияр – са гафуналди вири ч1уру, канда руьгьер, жинерар, шайт1анар къурвахарун ва хуьряй чукурун паталди. Гадайри ва рушари манияр ягъиз ц1аярилай хкадарда, кьуьлерда. Кьуьзуьбурун лугьунралди, ирид ц1аярилай хкадарайла беден ва ва руьгь ц1у вири заланвилерикай михьи хъижезва. Пакад йукъуз жегьил гадайрин к1ерет1ар хуьре къекъведай. Гьар са к1ерет1дихъ Ц1егь, вирнечи (балабанчи), далдамчи, паяр к1ват1завайди (чанта, гьебеяр гвайди), сад-кьвед кьуьлердайбур ва манияр ягъдайбур жедай. Абур к1валба к1вал къекъведай ва яран паяр т1алабдай: «Нуну, нуну – яран пай!». Эгер к1вал-гьаят къайдасуз ва я чиркин яз хьайит1а, абуру к1валин кайванийрикай рахшандар, ягьанатар ийидай, абуруз тегьнеяр ягъдай: К1валин гьаят вуч «михьида», кайванидиз хуп1 муьк1уьда! Гьашемар мус кудат1а? Вуч паяр чаз гудат1а?! Эгер гьаятда ва варцел михьивал ваз хьайит1а, ц1егьре кайванидин тарифардай: Ина михьи, мублагь я, Илифизни темягь я! Хазан ац1ай къул хьурай, Берекатар бул хьурай! Гьелбетда ц1егьрен ягьанрикай, тарифрикай садан кефини хадачир, абур зарафатар, айгьамар тирди виридаз чизвай. Адалайни гъейри, Ц1егьре хуралай гьасятда кутугай гафар гъилегъилаваз туьк1уьрна к1анзавай, чебни кутугай гафар, садани кефи тахадай гафар. Имни са акьван регьят кар тушир. Гьавиляй Ц1егьни никай хьайит1ани жедачир. Ц1егьвал кьиле тухуз жедай алакьунар авай ксариз хуьре ч1ехи гьуьрмет жедай. Гьар са к1валяй, нихъ вуч ават1а, паяр акъуддай: вирер, кьурай чумаларни къукъваяр, к1ерецарни шуьмягъар, какаяр, шткарар, баклук, цик1ен, насу, исит1а, кáлар, сав… Яран сувариз кьет1ен жуьредин хуьрекар гьазурдай: т1ач, семéна чрай ва я ргай буран, чуьк, дангу, гит1, исит1а, чул, мехк1уьт, нут1уфа, ч1ахар аш ч1ахар афарар, дуьгуьд афарар, гуьнгерар, къене маса зат1ар (хъчар, шур, картуф, буран) авай афáрар, цик1ен, гузан, баклук, алуга ва мсб. Яран сувар («Ракъинин сувар») чал дегь девиррин деринрай агакьнавай сувар я. Ам йугъни йиф барабар жезвай гатфарин йикъал - 21 мартдал (21-далай 22-дал эляч1завай йифел) раст жезва. Яран сувар уьмуьр к1вачел ахкьалтунин, ц1ийи хъхьунин, эрел атунин, хийирди шийир к1удунин, чимивили къайивал, экуьвили мич1ивал, сагъвили желкьенвал к1аник кутунин, ажалдал уьмуьр гъалиб хьунин лишан я. Лезги яран суварни исламдин Навруз-байрам (фарсдалди «ц1ийи йугъ») какадарун эсиллагь дуьз туш. «Новруз-байрам» мусурман динда ц1ийи йис хьиз кьабулнава. Яран варз 14 йикъакай ибарат я, ва ам 4 апрелдалди давам жезва. И йикъара жемят гатфар къаршиламишиз гьазур жезва. Сада садаз куьмекар гуз «мелер» кутада, гатфарин майишатдин квалахриз гьазурвал аквада, алатар къайдадиз хкида. Беден ва руьгь хъуьт1уьн мекьерикайни, заланвилерикай азадна къайдадиз хкида, т1ебиатдихъ галаз пайгарвилин куьпда твада. Тарихда са шумуд дин кьабулнат1ани (мажуси, хач, ислам), лезгийрин руьгьда гъуцарихъди майилар ама. Са диндивайни чи гъуцар, п1ирер, мелер, суварар терг ийиз хьанач. Чна гилани гъуцариз ялвар ийизва, абурувай т1алабзава. Ракъинин гъуцравай (Ра, Атар) эквни чимивал, Ц1ун гъуц Алпандивай чи къулай ц1ай хуьн ва ксарин архаяр хуьн, Менавайни Вацравай инсан умуддикайни муьгьуьббатдикай магьрум тавун, Йицерин гъуц Тавардивай инсандиз, чан алай гьар са гьайвандизни гьашаратдиз, т1ебиатдиз уьмуьрдин мелгьем тир кьеж кьегьят тавун, Чилин гъуц Генавай – чи зегьмет вичин берекатдикайни ризкьидикай хкуд тавун, Т1ебиатдин гъуц Панавай – инсандин сихил тергдай мусиббатрикай хуьн... Лезгийрин Гъуцарин алемда са шумуд ц1уд т1варар ава. Яран вацра мукьва-кьилийрал, ярар дустарал кьил ч1угваз фида, абуруз яран паяр тухуда, яран суварар тебрикда: Квез Яран суваркай хьурай! К1вал ракъарив, берекатрив ац1урай! Иесийри шадвилелди мугьманар кьабулда: Куьн атурай, рагъ атурай! Ширин чанар сагъ атурай! Са кк1ал алай чкадал берекатрин дагъ атурай! Жегьил гадайрини рушари чпи чпиз «ярар» багъишда. Рушари – яру гъаларикай хранвай биц1и цуьквер, гадайри – ирид гъалуникай хранвай биц1и киф (4 тах яру, 2 тах лацу, са тах ч1улав). К1анибуру багъишай «ярар» – муьгьуьббатдин лишанар санжахдик акална хурудал алк1урда. Яр алатайлани абур к1анивилин птикар хьиз хуьда. Лезгийри яраз сусак лишан кутун, хийирдин кардик кьил кутун, мехъерар авун хъсан яз гьисабда. Яраз авур мехъерин суфрадал ирид лампа (виликдай –шем, ч1икь, ц1урц1аж…) куьк1уьрда. Сусан кьилел яру дуьгуьр вегьинни свас к1вализ берекат, экв гваз къвезвай ракъиниз тешпигь авунин лишан я. Къавкъаздин халкьарикай Яран сувар и жуьреда анжах лезги ч1алан хазандик акатзавай тайифайри тухуда. Дагъустандин халкьарикай и суварин амукьаяр яхулрихъни ама. Йифенни йикъан кьил кьилел хквезвай гатфарин суварар молдаванрихъ (мерцишор) ва славян халкьарихъни ава (колядкаяр; болгаррини гъилин цамарихъ яру гъалар акалда). Яран сувар лезги халкьдин виридалайни зурба милли сувар я. Гьавиляй зи фикирдалди, и сувар гьар йисуз хъсан сценарияр кхьена, лап кутугай къайдада, вини дережада аваз тухун лазим я. Хуьрера, районра, шегьерра, гьар са хазанда. 22 март чна виридуьнйадин лезгийрин йугъ яз хкягъун заз хъсан яз аквазва. Яран суварин ц1егьер Санал: Нуну! Нуну! Яран пай! Гьарда къачу жуван пай! Сусан пайни чамран пай! Нуну! Нуну! Яран пай! 1- ц1егь: Пак суварик перишанбур такурай: Ма, къачу квез к1ерецарни кукуяр! Ша чахъ галаз ая шадлу амалар. Ма квез кьурай вирер, хутар, чумалар! 2- ц1егь: Пад яру ич, вун сусариз дарман хьуй! Рик1ин мурад – веледар квез мугьман хьуй! Гьар са сусаз ирид хва, са бике хьуй! Гьабрухъ галаз куь мурадар еке хьуй! Санал: Нуну! Нуну! Яран пай! Гьарда къачу жуван пай! Берекатлу къулан пай! Кьакьан хьурай ц1аяр чи, Берекатлу паяр чи! Нуну! Нуну! Яран пай! 1978. Фейзудин Нагъиев | |
| Категория: Мои статьи | Добавил: Фаиз (23.03.2014) | Автор: Фейзудин Нагиев E | |
| Просмотров: 2170 | Теги: |